WORLD HINDI DAY: સંસ્કૃત ભાષામાંથી હિન્દીની ઉત્પત્તિની કહાની ઘણી લાંબી છે. એવું માનવામાં આવે છે કે હિન્દીમાં સૌપ્રથમ ગદ્ય સાહિત્ય લાલા શ્રીનિવાસદાસ દ્વારા લખાયું હતું. તેમણે ‘પરીક્ષા ગુરુ’ નામની નવલકથા લખી. આ પહેલા અમીર ખુસરોએ કવિતાઓ લખી છે.
આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે હિન્દી ભાષાના ઉપયોગને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ૧૦ જાન્યુઆરીને વિશ્વ હિન્દી દિવસ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે. તેની શરૂઆત મનમોહન સિંહે 2006 માં કરી હતી. ત્યારથી દર વર્ષે વિશ્વ હિન્દી દિવસ ઉજવવામાં આવે છે. આ વખતે આ ખાસ દિવસની થીમ ‘એકતા અને સાંસ્કૃતિક ગૌરવનો વૈશ્વિક અવાજ’ રાખવામાં આવી છે. હિન્દી હાલમાં વિશ્વમાં ત્રીજી સૌથી વધુ બોલાતી ભાષા છે. હિન્દી મૂળ સંસ્કૃત ભાષામાંથી ઉતરી આવી છે. અહીં આપણે જણાવી રહ્યા છીએ કે હિન્દી ભાષા સંસ્કૃતમાંથી કેવી રીતે ઉદ્ભવી અને તે કેવી રીતે સંસ્કૃતને પાછળ છોડીને કરોડો લોકોની ભાષા બની.
સંસ્કૃત ભાષાનો ઉદ્ભવ ભારતના ઉત્તર ભાગમાં થયો હતો. આ ખૂબ જ પ્રાચીન ભાષા છે. તેને ભારતીય ઉપખંડની પાયાની ભાષા માનવામાં આવે છે. સંસ્કૃતને દેવભાષા પણ કહેવામાં આવે છે. હિન્દી, ઉર્દૂ, બંગાળી, તેલુગુ, મલયાલમ અને કન્નડ જેવી અન્ય ભારતીય ભાષાઓ સંસ્કૃતમાંથી ઉદ્ભવી હોવાનું માનવામાં આવે છે.
હિન્દી ભાષાનો ઉદય કેવી રીતે થયો?
ભારતમાં વૈદિક સંસ્કૃતનો ઉપયોગ ૧૫૦૦ ઇસ પૂર્વથી ૧૦૦૦ ઇસ પૂર્વ વચ્ચે થતો હતો. ચારેય વેદ અને ઉપનિષદ આ ભાષામાં લખાયેલા છે. આ પછી લૌકિક સંસ્કૃતનો ઉદય થયો. લૌકિક સંસ્કૃતથી પાલી ભાષા ઉદ્ભવી છે. ગૌતમ બુદ્ધના સંદેશાઓ ફક્ત પાલી ભાષામાં જ જોવા મળે છે. પ્રાકૃત ભાષા પાલી ભાષામાંથી ઉદ્ભવી છે. પાલિના અપભ્રંશથી અવહટ્ટમાંથી હિન્દિ ભાષાનો ઉદભવ થયો હોવાનું મનાય છે. હિન્દીનો ઇતિહાસ લગભગ એક હજાર વર્ષ જૂનો માનવામાં આવે છે. ૧૦૦૦ ઈ.સ.ની આસપાસ સાહિત્યમાં અપભ્રંશ ભાષાઓનો ઉપયોગ શરૂ થયો.
હિન્દીનો વિકાસ ત્રણ અપભ્રંશમાંથી થયો
ભાષાશાસ્ત્રી ભોલેનાથ તિવારીએ પ્રાદેશિક ધોરણે પાંચ પ્રકારના અપભ્રંશનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. શૌરસેની (મધ્યવર્તી), માગધી (પૂર્વીય), અર્ધમાગધી (મધ્ય પૂર્વીય), મહારાષ્ટ્રી (દક્ષિણ), વ્રછાડ-પૈશાચી (ઉત્તર પશ્ચિમી). ભોલાનાથ તિવારીના મતે, હિન્દી ભાષાનો વિકાસ અપભ્રંશના ત્રણ સ્વરૂપો – શૌરસેની, માગધી અને અર્ધમાગધીમાંથી થયો છે.
હિન્દી ઇતિહાસના ત્રણ સમયગાળા
હિન્દી ભાષાના વિકાસને ત્રણ સમયગાળામાં વહેંચવામાં આવ્યો છે. પ્રાચીન કાળ, મધ્યયુગીન કાળ અને આધુનિક કાળ. પ્રાચીન કાળનો સમયગાળો ઈ.સ. ૧૦૦૦ થી ૧૫૦૦ ઈ.સ. સુધીનો માનવામાં આવે છે. આ સમયગાળા દરમિયાન કવિતાઓ રચાઈ હતી અને રાસો ગ્રંથો લખાયા હતા. આ પછી ૧૫૦૦ થી ૧૯૦૦ ઇસ સુધીના સમયગાળાને મધ્યયુગીન સમયગાળો ગણવામાં આવે છે. આને ભક્તિ કાળ પણ કહેવામાં આવે છે. આ સમયગાળા દરમિયાન પ્રાદેશિક બોલીઓમાં ભગવાન પ્રત્યેની ભક્તિ વિશે ઘણું લખાયું હતું. ૧૯મી સદીમાં આધુનિક યુગની શરૂઆત થઈ, જેમાં મોટા પ્રમાણમાં ગદ્ય લખાયું. બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન હિન્દીએ દેશના લોકોને એક કરવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી અને બંધારણ સભાએ 14 સપ્ટેમ્બર 1949 ના હિન્દીને ભારતની સત્તાવાર ભાષા તરીકે જાહેર કરી હતી. આ કારણોસર 14 સપ્ટેમ્બરના રાષ્ટ્રીય હિન્દી દિવસ ઉજવવામાં આવે છે. જ્યારે વિશ્વ હિન્દી દિવસ 10 જાન્યુઆરીએ ઉજવવામાં આવે છે.
